جنگ 4 ماه و 4 روزه انگلستان با ايران بر سر هرات و جداکردن اين منطقه هزاران ساله ايراني از پيکر ايران

حالت جنگ 4 ماه و 4 روزه انگلستان با ایران یکم نوامبر 1856 با دادن اعلان جنگ از سوی دولت لندن به تهران آغاز شد. مورخان این رویداد استعماری را «جنگ بر سر هرات» نامگزاری کرده اند، ولی حقیقت این بوده است که انگلستان می خواست دست دولت تهران را از تاجیکان افغانستان (امروزه 14 میلیون) که خودرا ایرانی می دانند کوتاه و ارتباطش را با تاجیکان منطقه فرارود که تزار روسیه چشم طمع به آنان داشت قطع کند و فرضیه قدرت های اروپایی را که ایرانزمین (پرشیا) باید ایران (کوچک و کوچکتر) شود تا نادرشاه دیگری ظهور نکند به اجرا درآورد. اعزام نیرو ششم نوامبر سال 1856 از مدرس و بمبئی (مومبای) بسوی ایران [فاقد نیروی دریایی و ارتشی واقعی] آغاز شد. این نيرو مرکب از چند لشکر انگلیسی ـ هندی و گروهانهای مهندس و مین گذار با سی کشتی نیروبر و هفت رزمناو به فرماندهی سرلشکر «سر جيمز آوت رام » به حرکت درآمد. در آن زمان لُرد «پالمرستون» نخست وزير انگلستان بود. انگلیسی ها به این دلیل حاضر به لشکرکشی از طریق افغانستان به هرات نشدند که تجربه نخستین جنگ انگلستان با پشتونهارا در ذهن داشتند و می دانستند که ممکن است بین راه مورد شبیخون آنان قرارگیرند. به علاوه سازش ایرانیان با پشتونها که هزاران سال ملت واحدی را تشکیل می دادند قابل پیش بینی بود. طرح عملیات نظامی بر این پایه تنظیم شده بود که نیمی از نیروی اعزامی منطقه بوشهررا مورد حمله قراردهد و به سوی شیراز پیش برود و نیم دیگر پس از تصرف جزیره خارک وارد اروندرود شود، محمره (خرمشهر)را تصرف و از اینجا به سمت اهواز پیش براند تا دولت تهران حاضر به متارکه جنگ و دادن امتیاز مورد نظر شود. به سرتیپ هنری هاولاک فرمانده نیروهای مامور تعرض به خوزستان توصیه شده بود که در جریان زد و خورد کاری کند که نبرد به بین النهرین (عراق امروز) کشانده نشود و امپراتوری عثمانی تحریک نگردد که برای تثبیت مرزهای خود در بین النهرین آماده کمک به دولت تهران است. خارک در چهارم دسامبر 1856 تصرف شد. خرمشهر از 19 مارس 1857 زیر آتش ناوهای انگلیسی که وارد اروندرود شده بودند قرارگرفت و نبرد انگلیسی ها با مدافعان خرمشهر به فرماندهی خانلرمیرزا تا 27 مارس ادامه یافت و تلفات سنگین بود. در این روز خانلر میرزا به سوی اهواز عقب نشینی کرد.
    آن دسته از نیروهای انگلیسی که عازم بوشهر شده بودند پس از گلوله باران کردن بندرگاه و سواحل اطراف آن نهم دسامبر 1856 از کشتی ها پیاده و روز بعد وارد گوشه ای از شهر شدند که فاقد دفاع موثر بود. تعرض انگلیسی ها به منطقه بوشهر به آسانی خوزستان نبود. تصرف بوشهر تا یکم ژانویه 1857 تکمیل نشد. دو روز پس از ورود انگلیسی ها به حاشیه بوشهر، ژنرال آوت رام نقشه پیشروی به سوی شیراز را ترسیم کرد که به او خبردادند مردم منطقه (غیرنظامیان) آماده دفاع خودجوش شده اند و چهارهزار نفر از آنان راهها، تنگه ها و گردنه های منطقه را بسته و سنگربندی کرده اند. آوت رام افراد سه لشکر را مامور کرد که از طریق برازجان عازم شیراز شوند. پنجم فوریه 1857 غیرنظامیان منطقه در «خوشاب» انگلیسی ها را متوقف و پراکنده ساختند. ارتفاعات در کنترل داوطلبان ایرانی بویژه دسته «رئیس علی» بود. آوت رام دستور عقب نشینی به بوشهر را داد که داوطلبان در جریان آماده شدن انگلیسی ها برای بازگشت، اردوگاه آنان را تصرف کردند. در عملیات تصرف اردوگاه هشتصد داوطلب شرکت داشتند. به این ترتیب، تعرض انگلیسی ها در منطقه فارس موفقیت نداشت و گفته شده است که خودکشی دو تن از افسران انگلیسی به همین دلیل بوده است.
    انگلیسی ها خودرا برای تعرض دیگری آماده می کردند که خبر رسید دو دولت در پاریس و با میانجیگری رئیس جمهور فرانسه به سازش نزدیک شده اند که سازشنامه چهارم اپریل امضاء شد. واگذاری هرات ـ شهری كه قرنها حاكم نشين خراسان، زادگاه شاه عباس، يكي از مراكز فرهنگ و ادب ايران و مدتی نیز پایتخت کشور بود ـ طبق قرارداد پاریس مشروط است [در شرایطی، ایران می تواند با توسل به سرباز در آنجا مستقر شود]. در آن زمان سياست دولت لندن بر اين مدار بود كه از ایران خاوری، يك افغانستان [اسما] مستقل ولی تحت نفوذ آن دولت كه حايل (بافر) ميان آسیای میانه روسيه و هند انگلستان باشد به وجود آيد. «افغانستان» نامي است كه انگليسي ها بر ايران خاوري گذارده اند. تاجیکان افغانستان هیچگاه راضی به جدا شدن از ایران نبوده اند. در آن زمان انگليسي ها با ادامه يکپارچه بودن ايرانزمین كه دربار تهران متمايل به دولت روسيه بود مخالف بودند و به همين سبب هرات و نواحي ديگر افغانستان و همچنين بخش شرقي بلوچستان (مکران) را از ايران جدا كردند.